Het model

Mensen die ooit echte samenwerking hebben ervaren weten dat één plus één meer dan twee wordt. Je bereikt samen veel meer als je bereid bent te delen en van elkaar te leren. Dat is de basisgedachte achter de Schaal van Samenwerking, de zoektocht naar een op samenwerken gerichte levenshouding. Wij ervaren dagelijks in ons werk dat we uiteindelijk allemaal groeien, wanneer we open staan voor samenwerking en met elkaar delen.

De Schaal van Samenwerking is een model om te begrijpen hoe groepen mensen samenwerken. We noemen het eigenlijk liever een routekaart. Het is uiteraard een versimpeling van de werkelijkheid, namelijk, wat je op de kaart ziet is niet de werkelijkheid. Door op de kaart te kijken krijg je wel een bruikbare methode om inzicht en overzicht te krijgen over waar een groep staat. Vervolgens is het zaak te bedenken wat de eerste stap wordt om de groep verder in de samenwerking te krijgen, want dat is wat we willen!

De Schaal van Samenwerking telt ondertussen acht lagen. Hoe dat zo is ontstaan lees je hier.

Over de Schaal is een handleiding geschreven. Hier kun je de handleiding bestellen en hier vind je het eerste hoofdstuk.

De basis van de schaal is de drieslag: Overleven, Ontlopen en Samenwerken.

Drie ‘werelden’ met ieder zijn aantrekkingskracht, waarin men elkaar doorgaans vast wil houden.

• Overleefgedrag schept als het ware nieuw overleefgedrag. Men bijt zich vast in ‘wij/zij’: ‘Ben je nu vóór ons of tégen ons?’ Conflicten liggen op de loer. En dan sta je tegenover elkaar, de eerste klap lijkt wel een daalder waard. Wie gaat dit winnen?
  Overleefgedrag creëert weerstand.

• Als er één persoon ontloopt, is het gemakkelijk mogelijk dat iemand anders dat ook gaat doen: ‘het zal mijn tijd wel duren’. En ‘ik zeg ‘ja’ (maar het gaat wel even duren en misschien doe ik wel ‘nee’). Het is de wereld van elkaar vrijblijvende hints geven en over elkaar klagen.
  Ontloopgedrag creëert afstand.

• In een samenwerkende setting voelt iedereen de energie om optimaal de vaart erin te houden. Ontloopt iemand dan wordt iemand er snel weer bijgetrokken: ‘doe mee, we hebben je nodig!’ Er gaat stimulans van uit, je wordt gewaardeerd. Iets oppakken geeft energie.
  Samenwerkend gedrag creëert vertrouwen.

Elke wereld hebben we later ingedeeld in drie posities. Zo ontstonden negen posities die een groep of team innemen kan en zichtbaar wordt in bijpassend gedrag.

In de afbeelding hierboven hebben we de posities genummerd. Zo kun je snel zien waar een team tussen functioneert op een slechte dag en ook op een goede dag. Wordt er veel geklaagd zonder dat de persoon waarover het gaat het weet? Positie 4. Ben je bereidt om te erkennen dat je zelf ook een rol hebt in het oplossen van een probleem? Positie 7.

Het is belangrijk om je te realiseren dat een team doorgaans tussen 3 tot 4 aaneengesloten posities beweegt. Tussen 4 en 6 bijvoorbeeld. Iedereen werkt hard op zichzelf, soms wordt er over elkaar geklaagd en men blijft respectvol en vriendelijk als men met elkaar in gesprek is. Een Ontlopend team. Gaat het daar zo slecht? Ja, op den duur wel en men laat veel kansen liggen. De teamleden komen steeds verder op afstand van elkaar. Men raakt ziek, overwerkt en er is een gevoel van trekken aan een dood paard. Toch ontbreekt vaak het besef dat het veel beter en met veel meer plezier en resultaten kan.

Om over de Schaal te kunnen bewegen is de kijkrichting bepalend. Is men vooral over de problemen in gesprek dan is de kijkrichting naar links op de Schaal. Het maakt dan niet uit op welke positie dat is. Omdenken is dan wat nodig is. Wij noemen het denken in mogelijkheden in plaats van in moeilijkheden. Maar dat kan pas als eerst de moeilijkheden op tafel zijn gelegd. Wat zit er eigenlijk in de weg? Een tekort? Een gemis? Een beperking? Pas dan wordt denken in mogelijkheden vruchtbaar.

De actiekaarten zijn nog niet zo lang gemeengoed bij de Schaal. Ze ontstonden in de praktijk van trainen op momenten dat de groep de trainers aankeken en vroegen: ‘ja, hier staan we nu, maar wat nu? Hoe komen we hier weer uit?’

Een aantal actiekaarten zijn al wel lang in gebruik. Zo is een kenmerk van ‘Praten met’ dat men elkaar vrijblijvend hints geeft. Hints is een actiekaart geworden, een kenmerk van een Ontlopende groep in gesprek. ‘Praten met’ is een veel voorkomende positie waar teamleden zich ook veilig voelen. Er wordt niets concreet en of een hint een gevolg krijgt blijft in de lucht hangen. ‘We moeten beter samenwerken’, iedereen knikt ‘ja’, maar wie wat gaat doen om de samenwerking te verbeteren blijft onduidelijk.

De positie ‘Praten met’ heeft nog twee actiekaarten zoals elke positie er drie heeft. Een team is in gesprek en dat is belangrijk. Maar wordt er ook iets afgesproken, dat vroegen we ons net af. Belangrijk onderliggend is of het team ‘aardig blijft’ of ook ‘eerlijk’ wordt. Dit zijn de tweede en derde actiekaart. Om elkaar Feedback te kunnen geven is eerlijk worden een voorwaarde. Blijft men aardig, dan komt het probleem waarschijnlijk niet op tafel.

In de handleiding staan alle 27 actiekaarten in twee hoofdstukken uitvoerig beschreven.

Samenwerken lijkt zo eenvoudig en toch in de praktijk komt er nog aardig wat voor kijken! Wat is er nodig, wat zijn eigenlijk de voorwaarden, of, zoals wij graag zeggen, de triggers of sleutels waardoor Samenwerken leidt tot enthousiasme? Eén van de drie sleutels voor Samenwerken is: erkenning. Erkenning in de zin dat ieder teamlid beseft dat een prestatie een gezamenlijke prestatie is en een fout een gezamenlijke fout. Ieder teamlid erkent dat ook hij of zij iets beter kan doen als er iets fout gaat. Deze erkenning is essentieel en kan nog beter begrepen worden als men die tegenover ‘elkaar de schuld geven’ zet. Als iemand anders schuldig is, hoef ik verder niet meer te doen. Maar dat leidt niet tot samenwerking! Om toegang te krijgen tot een goede samenwerking zal ieder teamlid zijn of haar deel in de oplossing moeten willen erkennen en oppakken. Oppakken is de tweede trigger. Zonder actie geen succes. Elkaar de schuld geven kost enorm veel energie, jouw deel oppakken geeft elkaar energie. Daaruit volgt waardering. Waardering is de derde sleutel. De volgorde van de triggers is niet zo belangrijk, een andere volgorde geeft hetzelfde resultaat. Deze drie zijn wel alle drie nodig.

Laag 8 is eigenlijk de oudste laag van allemaal. Ouder nog dan laag 1. Want ooit begonnen we in een teamtraining met de vraag ‘welk gedrag zie je graag dat je collega’s doen?’ Dat werd een lijst op een flip-over. Vervolgens vroegen we welk gedrag ieder van de deelnemers minder wil zien. Dat werd ook een lijst op een flip-over. Laag 8 is een verzameling van honderden lijstjes. Soms zaten daar mooie vondsten in. Bijvoorbeeld over de rol van humor in een Samenwerkende (opbouwende humor), Ontlopende (afleidende humor) en Overlevende wereld, waarin humor hard is en op de persoon gericht. De rol van humor is zo één van de 17 kenmerken geworden in laag 8.

Nog zo’n mooie vondst: Gelijk krijgen is iets wat past bij Overleven en geluk krijgen past bij Samenwerken, waar enthousiasme en elkaar iets gunnen belangrijk is. Zo is de vraag ontstaan als een conflict winnen of verliezen lijkt te worden: ‘Maar wat wil je nu eigenlijk? Gelijk of geluk?’

Het is echt een hele mooie laag geworden, misschien wel de mooiste. Om lezend in de handleiding stilletjes bij een kampvuur of de open haard van te genieten, om door geraakt te worden en vervolgens toe te passen in je eigen team of in een training of coachingsgesprek.

De Schaal kent in haar geschiedenis een aantal momenten waarna alles anders werd.

Zo begon het.
In 1995 werd het eerste onderscheid geformuleerd, er is een wereld van samen doelgericht leren en ook een van in tegenstellingen overleven, met iets ertussen, een soort van mist. Zo begon het.

In 2012 ontstond het begrip ‘het is een Schaal’ waarover je je bewegen kunt, met een kijkrichting. De ene situatie van Overleven, bijvoorbeeld waarin iemand kritiek niet kan ontvangen, is totaal anders dan een situatie waarin men elkaar in een gevecht actief wil beschadigen.
We ontwierpen negen posities, stappen om de Schaal met meer nuance vorm te geven. Daarna was alles anders.

Tot 2019 was de Schaal vooral een inzicht.
2019 was opnieuw een sleuteljaar, waarin de actiekaarten, concrete acties per positie werden toegevoegd. Negen acties gericht op ‘mogelijkheden’ en negen acties waardoor ‘moeilijkheden’ gemakkelijk toenemen. De posities op de Schaal kregen ook een bovenkaart, waarin een belangrijk kenmerk van een positie werd toegevoegd. Met deze actiekaarten en bovenkaarten werd de Schaal een instrument voor verandering.

2024 wordt een nieuw sleuteljaar.

De aanleiding voor een nieuwe ingrijpende wijziging was een eerste internationale bijeenkomst over de Schaal januari 2023.
We vroegen de deelnemers toen ‘waar loop je als begeleider tegenaan?’ en ‘welke tools mis je nog om groepen over deze ‘drempel’ heen te helpen’? We waren zelf verbaast over de overeenstemming in de reacties. Dat zette ons aan het denken.

Heel veel groepen zijn in gesprek met elkaar, maar hebben moeite om tot lichte, behulpzame en lerende – positief ervaren – feedback te komen.

Kan ik de huidige 2019 versie nog wel gebruiken?
Jazeker, door extra aandacht te geven aan wat er nodig is tussen ‘praten met’ en ‘feedback’ doe je mee, we kijken uit naar de uitkomsten van dat gesprek, de vragen die zijn blijven liggen, of onbeantwoord bleven.
Je kunt ons mailen als je met een groep aan de slag wilt gaan waarin deze stap juist belangrijk is, als je meer informatie wilt ontvangen en de uitkomsten wilt delen. Gebruik daarvoor ons contactformulier.

Alle oudere versies zonder actiekaarten van 2018 en ouder raden we af om nog te gebruiken.